Oświęcim to miasto o bogatych tradycjach kulturalnych. Liczne funkcjonujące tu instytucje kultury i placówki oświatowe prowadzą szeroką i zróżnicowaną działalność o charakterze lokalnym, która zaspokaja potrzeby kulturalne mieszkańców miasta i powiatu. W mieście realizowane są także przedsięwzięcia o charakterze ogólnopolskim i międzynarodowym a głównym zadaniem ich inicjatorów jest kreowanie wizerunku Oświęcimia jako Miasta Pokoju, popularyzowanie podejmowanych w nim inicjatyw pokojowych oraz promocja środowisk twórczych Oświęcimia w kraju i za granicą. Wśród instytucji kulturotwórczych, działających na terenie miasta trzeba wymienić:
- Oświęcimskie Centrum Kultury a w nim Osiedlowy Dom Kultury
- Miejską Bibliotekę Publiczną „Galerię Książki”,
- Muzeum Zamek.
Jednym z głównych animatorów kultury jest Oświęcimskie Centrum Kultury (OCK), którego bogata oferta jest skierowana zarówno do mieszkańców miasta jak również do przyjeżdżających tu turystów. Do najważniejszych przedsięwzięć należą, organizowane cyklicznie: Międzynarodowy Festiwal Filmów Nieprofesjonalnych Kochać człowieka, Ogólnopolskie Biennale Fotografii Kochać człowieka, Ogólnopolskie Spotkania Recytatorów i Śpiewających poezję Amor Sprawił, Ogólnopolski Konkurs Literacki Pisanie Dobre na Chandrę, Ogólnopolski Konkurs Plastyczny Darujmy Światu Pokój. w 2019 powołano do życia Osiedlowy Dom Kultury na osiedlu Zasole, który działa pod w ramach struktury Oświęcimskiego Centrum Kultury.
Muzeum Zamek rozpoczęło swoją działalność 1 stycznia 2010 r. i od tej pory jest miejscem ważnych wydarzeń w historii miasta, pełni funkcje reprezentacyjne, kulturalne i edukacyjne. Misją muzeum jest popularyzowanie historii ziemi oświęcimskiej. W kolekcji znajdują się dokumenty, pieczęcie, numizmaty, mapy, książki, fotografie, przedmioty użytku codziennego, zabytki archeologiczne. Większość eksponatów prezentowana jest na stałej ekspozycji przedstawiającej życie przedwojennego Oświęcimia: wystrój wnętrz mieszkalnych, codzienne życie jego mieszkańców. Prezentację wzbogacają reprodukcje starych fotografii. Od 2010 roku sztandarową imprezą miejskiego muzeum jest cieszący się wśród mieszkańców miasta dużą popularnością Jarmark Kasztelański. W lipcu 2018 roku w Ratuszu na Rynku Głównym w Oświęcimiu uruchomiono oddział Muzeum gdzie obejrzeć można m.in. interaktywną wystawę „W przestrzeniach historii. Dzieje miasta Oświęcimia” ukazującej osiem wieków niezwykłej historii miasta Oświęcimia.
Miejska Biblioteka Publiczna – Galeria Książki w Oświęcimiu – działająca od 2011 roku w nowoczesnym gmachu, zaprojektowanym na wzór współczesnych galerii handlowych, sukcesywnie poszerza swoją ofertę kulturalną. Oprócz standardowej działalności bibliotecznej, jako jedna z ważnych instytucji kultury w mieście prowadzi szereg zajęć, warsztatów, wystaw, projekcji i innych akcji oraz imprez adresowanych różnych grup wiekowych, dzieci, młodzieży, czy osób starszych.
Oblicze kulturalne miasta w dużym stopniu kształtują funkcjonujące tu media lokalne i regionalne. Swoją siedzibę w Oświęcimiu ma m.in. Gazeta Krakowska, istotną rolę „kulturalnej tuby” spełnia funkcjonujący tu od lat Głos Ziemi Oświęcimskiej. Filmowe newsy z miasta oglądać można dzięki Wieściom z Ratusza, programowi emitowanemu w lokalnej telewizji kablowej. Dostęp do bieżących informacji, również tych kulturalnych, ułatwiają mieszkańcom coraz powszechniejsze lokalne portale informacyjne m.in. faktyoświęcim, oświęcimskie24, oświęcimonline.
Istotny wkład w działalność kulturalną i edukacyjną ma również Centrum Żydowskie. We wrześniu 2000 roku Centrum Żydowskie w Oświęcimiu zostało oficjalnie otwarte. Jest to instytucja pozarządowa, której celem jest kultywowanie pamięci Żydów – mieszkańców miasta, jak również edukacja przyszłych pokoleń na temat świata, który zniknął bezpowrotnie w czasie Holokaustu i nauczanie o zagrożeniach płynących z uprzedzeń i nietolerancji. Zgodnie z przyjętymi założeniami, centrum oprócz wykładów, warsztatów i konferencji edukacyjnych, organizuje również koncerty, oraz imprezy plenerowe popularyzujące i przybliżające historię oświęcimskiej społeczności żydowskiej.
