W związku z tym, że prawie na całym świecie
W związku z tym, że prawie na całym świecie
"Oświęcim", względnie "Auschwitz" kojarzy się wyłącznie z byłym obozem zagłady, wyjaśnienia wymagają obie te nazwy.
Współczesna nazwa miasta "Oświęcim" to polska nazwa miejscowości o 800-letnim rodowodzie. Nazwa ta w kolejności określała: osadę, gród kasztelański, miasto o pełnych prawach miejskich, stolicę odrębnego księstwa, siedzibę starostów królewskich oraz władz powiatowych.
Sama pisownia wyrazu "Oświęcim" świadczy, że nazwa ta jest w rdzeniu i strukturze słowiańska.
Współcześni językoznawcy, wychodząc z założenia, że stare grody, ważne ośrodki strategiczne i administracyjne powstałe w czasach przedhistorycznych mają swoją nazwę dzierżawczą, umieszczają Oświęcim wśród miast o nazwach dzierżawczych, oznaczających własność osobistą: Oświęcim – gród Oświęcima.
W zachowanych materiałach źródłowych, w zależności jednak od okresu ich powstania i kancelarii wystawcy (1179-1772 r.) nazwa "Oświęcim" występuje w różnej pisowni, gdyż w różnych językach – polskim, czeskim, niemieckim czy łacińskim – pisane były określone dokumenty. Najczęściej spotykana pisownia to: Ospenchin (1217 r.), Osvencin (1280 r.), Hospencin (1283 r.), Osswetem (1290 r.), Uspencin (1297 r.), Oswentim (1302 r.), Wswencim (1304 r.), Auswintzen (1312 r.), Oswiecim (1314 r.), Oswencin (1327 r.), Auswieczin (1372 r.), Awswiczin (1372 r.), Uswiczin (1400 r.). Ponadto, w wielu dokumentach z tych samych okresów Oświęcim to: Ossvancin, Osvencim, Osvenczyn, Osvacim, Osswanczyn, Ossvijancin, Osswancin, Oswęcim, względnie Ossvencim. Natomiast w języku łacińskim, w którym pisano w tym czasie większość dokumentów, Oświęcim to: Osswencimen lub Osviecimensis, chociaż i tu występują wyjątki.
Niemieckiej nazwie Oświęcimia – Auschwitz, prawdopodobnie dała początek nazwa lub nazwy, jakie według swego narzecza nadawali temu miastu niemieckojęzyczni osadnicy ziemi oświęcimskiej, względnie kupcy ciągnący w kierunku Krakowa przez Oświęcim. Również i poszczególne kancelarie książęce: książąt opolskich, a następnie cieszyńskich, którym kasztelania oświęcimska podlegała w latach 1179-1317, w wydawanych przez siebie dokumentach używały obok łaciny, stosownie do okoliczności, języka czeskiego względnie niemieckiego; np. w jednym z dokumentów Mieszka księcia cieszyńskiego i pana na Oświęcimiu, wydanym w Bielsku w dniu 3 czerwca 1312 r., po słowach "… et dominus Oswetim…" (i pan na Oświęcimiu), figuruje w nawiasie niemiecko brzmiące określenie Oświęcimia "Zu Auswintzen". Można więc sądzić, że to i podobne określenia występujące w oficjalnych dokumentach książęcych utorowały drogę do powstania w latach późniejszych niemieckiej nazwy Oświęcimia, obecnie również używanej – Auschwitz.
Tę niemiecką nazwę Oświęcimia – Auschwitz, już od XV wieku znaleźć można w różnego rodzaju słownikach geograficznych, względnie geograficzno-historycznych, mapach i atlasach oraz w opracowaniach historycznych wydawanych w krajach niemieckojęzycznych. Nazwa ta występuje również w tytułach wszystkich cesarzy austriackich od Marii Teresy począwszy. Natomiast w dokumentach i wydawnictwach dwujęzycznych: niemiecko-polskich, ukazujących się w okresie galicyjskim (1772-1918), w treści niemieckiej Oświęcim to Auschwitz, ale w tłumaczeniu polskim to zawsze Oświęcim.
Kiedy w październiku 1939 r. między włączonymi do Rzeszy Niemieckiej terenami znalazła się część województwa krakowskiego, w tym i Oświęcim, okupant zmienił jego polską nazwę "Oświęcim" na nazwę niemiecką "Auschwitz". W dopełnieniu więc nazwy powstałego w 1940 r. obozu koncentracyjnego – "Konzentrationslager" znalazła się niemiecka nazwa Oświęcimia – Auschwitz.
Bezpośrednio po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej (27 stycznia 1945 r.) miasto powróciło do swojej polskiej nazwy "Oświęcim", nazwy, która do tej pory funkcjonuje.
"Auschwitz" – to również i dzisiaj, tak jak przed wiekami, tylko niemiecka nazwa Oświęcimia, ale nie obozu. Dopiero określenie "Konzentrationslager Auschwitz", w skrócie "KL Auschwitz", jest równoznaczne z byłym obozem zagłady, zorganizowanym przez niemieckie władze okupacyjne na oświęcimskiej ziemi. I o tym powinno się pamiętać.
mgr Elżbieta Skalińska-Dindorf
Oświęcimscy Żydzi określali swoje miasto w języku jidysz: Oszpicin (goście), co nawiązywało do aramejskiego słowa o identycznym znaczeniu: Uszpicin. Termin Uszpicin ma związek z judaistyczną tradycją, która wspomina o biblijnych postaciach – Abrahamie, Izaaku, Jakubie, Józefie, Mojżeszu, Aaronie i Dawidzie – zwanych Siedmioma Wiernymi Pasterzami, którzy podczas święta Sukot (Szałasów) odwiedzają sukę (szałas). Odniesienie przypowieści biblijnej do nazwy miasta wiązano z tradycyjnym podaniem o tym, że miasto zawsze przyjmowało Żydów, którzy szukali w nim schronienia przed prześladowaniami.
dr Artur Szyndler
